Javascript

1. Javascript istemci (client based) tipte bir lisandır. Yani ne yaparsanız hepsi istemcinin (ziyaretçi) PCsindeki tarayıcı programda çalışır. Server-side (sunucu tarafı) ise bunun tam tersi olup, server-side lisanlar ise web sunucularında çalışır, sonucu HTML'ye çevirip istemci (ziyaretçinin) tarayıcısına gönderir.

Javascriptle interactivite elde edersiniz. Mesela mouse-over efektleri gibi. Elbette verilebilecek örnekler çoğalabilir. CGI'ın tem tersi olay burada hemen gördüğünüz ekranda biter. CGI ile her zaman bir şeyleri tıklayıp, sunucudan bir reaksiyon gelmesini beklemek zorundasınız. Javascript tümüyle farklıdır! Ziyaretçiniz bir şey yapınca bunun karşılığında Javascriptte gelir karşılık verir. Her fare hareketi, klavyedeki herhangi bir butonu tıklamanız (kısaca herşey) Javascript tarafından kontrol edilebilir.

Şimdi dilerseniz gidin klavyeden A harfini tıklayın, hooop hemen anasayfaya gidersiniz. Aman geri gelin hemen. Şimdi size daha cool bir Javascript örneği vermek isterim: Mouse'u aşağıdaki metnin üzerinde gezdirin bakalım:

Mouse'u burada gezdirin!

Gördünüz mü? Fareyi gezdirmekle Event (olay) dedikleri şeyi çağırmış oldunuz. Elbette bu çok pratik bir şey değildir. Düşünün karşınıza çıkabilecek Vay bee! Javascriptde neymiş böyle! mesajlarını :-) Şimdi bunun nasıl kodlandığını görelim:

Bu yey() fonksiyonunu tarif eden kod idi. Fonksiyonların ne olduğunu daha ilerde öğreneceğiz. Şu anda ilk ve son 2 satıra konsantre olunuz. Orta kısımda ise sadece alert-box çağıran ve içinde ne olması gerektiğini söyleyen kod var. Aşağıda ayıklanmış halini bulacaksınız:

Bütün scriptler bu şekilde başlamalı, biraz daha irdeleyelim:

2.) "-->" etiketi daha önce başlamış yorumun bittiğini işaret eder.

Değişkenler: Değişkenler (Variables)

Buraya kadar her bir Javascriptin nasıl olması gerektiğini öğrendiniz, nasıl yorumlar koyabileceğinizi de öğrendiniz. Şimdilerde hiç bir işe yaramayan "alert box" örneğini de gördünüz. Çok fazla bir şey değil, ama meraklanmayın. Bundan sonra artık az laf çok iş. Direk dersimize dalıyoruz. Şimdi derin bir nefes alın, hatta gidin kendinize bir fincan çay, kahve yapın, mevsim meyvaları bile olabilir. Uyanık ve ayık kalmaya gayret edin.

Bugün Javascriptin bilgiyi nasıl sakladığını ve ondan nasıl " kod " yarattığını öğreneceğiz. Merak etmeyin, bu bir bilim değil, sadece sabır işi. Yalnız bu derste okuduklarınızın hepsini anlamanız gerekiyor. Burada görecekleriniz daha sonraki derslerde ve ilerde kendi programlarınızı yazarken lazım olacak şeyler.

Değişkenler

Matematikte kullanıldığı gibi, değişkenler sayıları ve "string"leri saklarlar. ( "string" terimi size şimdilik sıkıntı vermesin, daha sonra anlatacağız.) Şöyle düşünebilirsiniz: Bir karenin alanını hesaplamak istiyorsunuz. Genişliği "a", uzunluğu "b" olarak tarif ediyorsunuz. Şimdi, eğer a=50 ve b=25 olursa, alanı 1250 cm2 olur. Size basit bir örnek:

Yukarıda gördüğünüz bir sürü değişik kod var, ne olduğunu ise az sonra adım adım öğreneceğiz.

If-Then-Else: If-Then-Else

Temel prensiplerini anladıktan sonra, artık değişkenleri de kullanarak bir şeyler üretmenin zamanı geldi denebilir. Bu ders If-Then-Else ifadeleri hakkında olacaktır. "If-Then-Else" kullanarak programınızı ziyaretçinin girdiği verilere göre farklı reaksiyon gösterir hale getirebilirsiniz. "If-Then-Else"in esas formatı şöyle olur:

if (eğer şartlar doğruysa)

{

bu satırı uygula;
bu satırı da uygula;
birde bu satırı uygula;

} else {

bu satırı uygula

}

Yukardaki örnekle ilgili önemli bir nokta:

if-the-else cümlesini başlatmak için "if" ile başlamalısınız. If küçük harfle yazılmalıdır. Dilerseniz "IF" yazın bakın browser hemen $&%#|!* demeye başlar.

Parantezlerin içinde bir koşul ( şart ) bulunmalıdır. Artık "kızkardeşim beni seviyor" veya "internet bağlantım çok yavaş" demiyoruz. Bunların yerine kizkardes == "seviyor" veya internet_hizi == "yavas" (burada "kizkardes" ve "internet_hizi" değişkenler oluyor. "seviyor" ve "yavas" ise değğşkenlere atanmış değerler oluyor.)

Şimdi biraz daha detay ile devam edelim. Bunu hemen bütün javascriptlerde kullanmak zorundasınız. Ben kullanılmayan bir tane olduğunu sanmıyorum.

var feedback = prompt("Şimdiye kadar bu derslerden memnunmusunuz?", "evet veya hayir");

if (feedback == "evet") {

alert("teşekkür ederim!");

} else {

alert ("kimse sizi okumaya zorlamıyor, artık okumayın lütfen!");

}

Sanırım ilk satırı geçen dersten hatırlarsınız, ziyaretçiye bir soru soruyorsunuz ve cevabıda değişken olarak saklıyorsunuz.

Bu scriptin ikinci satırı epeyi ilginç. Gördüğünüz gibi Javascripti sorgulamaktayız. Sorumda diyorum ki "aldığın değer 'evet'e eşitmidir?" Dikkat edilecek bir kaç nokta var burada: Bakın, cevapta " " işareti yok ama evet de var. Unutmayın stringleri yazdırırken, string'te " " işareti olmalı, ama değişkenlerde gerek yok. İkincisi 2 tane == işaretinin kullanımına dikkat. 1 tane = herhangi bir şeyi tanımlamak için kullanılır. Fakat bir şeyi sorguluyorsanız yana yana 2 tane = işareti kullanmanız lazım. Eğer yukardaki örnekte 1 tane = işareti kullanırsanız, ya hata verecektir, veya değerleri birbirinin üzerine yazacaktır. Aşağıda şartların listesi de verilmiştir:

x == y

Eğer x eşittir y

x != y

Eğer x eşit değil y

x < y

Eğer x küçük y

x > y

Eğer x büyük y

x <= y

Eğer x küçük eşit y

x >= y

Eğer x büyük eşit y

Olaylar: vents

Bugünün dersi Events yani olaylar hakkında. Eğer sitenizin epeyi bir interaktiv olmasını istiyorsanız kesinlikle Event'lere ihtiyacınız var. Events yani olayları Javascriptin bir kısımlarını tetikleyenler olarak görünüz. Eğer birisi faresini linklerin üzerinde gezdirirse, "onMouseOver" özelliği ateşlenmiş olur. Eğer linki tıklarsa, bu sefer önce "onMouseDown", sonra ise "onMouseUp" ve "onClick" ateşlenmiş olur. Derslerin en başındaki Javascript örneğini hatırlarsanız (Alert-box) orada "onMouseOver" yani "farenin üzerinden gezmesi" eventi karşılığında o fonksiyon ateşlenmiş oldu. "onMouse" diye başlayan event'ler bol biçimde değişik menü yapımında kullanılabilir. Düğmelerin renkleri, yada resimlerin değişmesi gibi efektler.

Ve işte ilk örnek:
Move your mouse here!

Move your mouse here!

Gördünüz mü? Bir kere fare üzerine geldiğinde ("onMouseOver") 'yey()' fonksiyonu çağrılıyor. "yey()" fonksiyonu ile daha önceden sayfanın üst kısmında Alert-Box açılması şeklinde tarif edilmişti. Event (olay) tetiklenince hemen Alert-boxda açılmış oldu. Çok yaygın bir örnekte, resim değişiklikleridir. Bugün çok basit bir tanesini göreceğiz. Aşağıdaki 2 resmi ve "onMouseOver" ile "onMouseOut" efektleri ile aşağıdaki 2 resimde uygulayacağız:
[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
İlk satırla başlayalım:

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Resimin bir ismi olması çok önemlidir.

Şimdi "onMouseOver" ile kodu genişletelim.

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Olayı bir diyalog gibi hayal edini:

- Git ismi "image1" olan resmi bul.
- Tamam efendim,
- Şimdi "image1"in "src"sini "image2.gif" ile değiştir,
- Oda tamam efendim, görev bitmiştir.
- Aferin, güzel iş!
- Teşekkür ederim!.

Sanırım anladınız. Şimdiye kadar ki ile sonuç:
Şimdi diyeceksiniz ki, resmi nasıl eski haline getirebiliriz. Azıcık nefes alın yahu, nefesinizi tutmuş buraya bakıyorsunuz. Gidin iki tane kahve kapında gelin bakalım.

Kahvenizi aldıysanız devam edelim, şimdi artık ikinci event olan "onMouseOut" kullanma zamanı geldi. (yani fare resmi terkedince orijinal haline dönme işlemi). Şimdi yukardaki koda gerekli ilaveyi yapalım:

[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Sanırım deminki diyalog gibi bir senaryo yazmamıza gerek yok, siz manzarayı çakmışsınızdır artık. Olan bir önceki efektin tam tersidir.
Event (olaylar) dersi için bukadar yeter sanırım. Bu gün bir resmin kaynağının nasıl değiştirildiğini öğrendiniz. Dersin özetini çıkarmadan önemli noktaları belirtmek istiyorum.

Nesnelere kesinlikle aynı isimi vermeyin. Aynı isimli 2 resmin javascriptin çalışmasına bir zararı olmaz (hata mesajı vermez) sadece bir tanesini belirtmemiş olursunuz. Eğer moseover effekti isterseniz, bu sefer ikisi birden değişir :-))

Yukardaki örnekte 'image1.gif' etrafında tek tırnak, geri kalan heryerde "" vardı. Eğer "" içinde tekrar tırnak gerekirse, içerde ' kullanmanız gerekir. Şöyle: " ' Örnek ' " veya ' " Örnek " ' olabilir.ama kesinlikle " ' Örnek " ' veya " " Örnek " " olmamalı. Tamammı?

Teori-Dom: Teori: DOM

document.writeln() ne demektir? Siz ne işe yaradığını ve ne zaman kullanmanız gerektiğini biliyorsunuz, ama neden document.writeln() diye adlandırılmıştır? Halbuki print_into_source() gibi daha çok anlam ifade eden bir deyim de olabilirdi.

Bu ve bir çok sorunun cevabı DOM'da (Document Object Model) gizlidir. DOM Javascriptin sayfaları tanımlama ve tarif etme şeklidir. Daha sonra bu konuyu açacağız.

DOM hakkında konuşmaya başlamadan önce, object-orientated (nesne-yönlendirilmeli) programlamayı tartışmalıyız. Biliyorum, bu biraz teknik elemanların anlayacağı şeyler gibi duruyor ama öyle değil. Object-orientated programlamanın en azından Javascript tarafını çözmek için fazla teknik olmaya gerek yok. Object-orientated programlamanın ardındaki esas fikir, bilginin nesnel terimler halinde saklanmasıdır. Örneğin, window bir object'dir (nesne).

Daha da açacak olursak: Object'ler objectlerin nasıl davranacaklarını tarif eden özelliklere sahiptirler. Bu özellikler, objectlerden bir "." (nokta) ile ayrılmıştır. Ne demek istediğimi anladınız değil mi? Bir örnek:

window.status = "Hey, orada neler oluyor?!";

Bu browser penceresinin status-bar'ına (pencerenin altındaki gri satır) Hey, orada neler oluyor?! diye yazacaktır. Gördüğünüz gibi "window" burada object oluyor, "status" ise özelliği. Metnin string'i ( Hey, orada neler oluyor?! ) ise özelliği tarif ediyor.

Özelliklere ilave olarak nesnelerin bir de metodları vardır. Bu metodlar da neyin nesi, bunları öğrenmemiz şart mı? diyebilirsiniz. Metodlara örnek,

alert(), writeIn() veya open(). Özellikler (properties) gibi metodlar da objectlerden bir "." (nokta) ile ayrılırlar.

document.writeln('I know Javascript!')

Property (özellik) ve metodlar arasındaki esas fark, metodlar her zaman 2 tane parantez tarafından takip edilirler. Parantezlerin içine ise parametreleri koyarsınız. Örneğin alert() parantezlerinin içine alert-boxda çıkmasını istediğiniz yazıları koyarsınız. writeln() metodu parantezi içine yazılan string ise HTMLye yazdırılır.

Devam etmeden önce son bir şey: window herzaman varsayılan object'dir. Örneğin window.status yazmayla sadece status yazmak arasında bir fark yoktur. Gerçek programcılar genelde yalnız status yazarlar, ama biz ilerde kaybolmamak için uzun haliyle yazsak daha iyi olur sanırım.

Özetlersek: Şimdiye kadar object'lerin görünümlerini tarif eden properties (özellikleri) olduğunu öğrendik. Ayrıca biliyoruz ki metodlar bir şeyin nasıl yapılacağını tarif ederler. Sonra window'un varsayılan object olduğunu öğrendik, istersek window'u kodumuza dahil etmeyebiliriz.

Kısa özet için bu kadar yeter. Şimdi başka bir ilginç yanına bakalım:

Objectlerin özellikleri de object olabilir!.. Bir önceki derste resimlerin dönüşümünü hatırlıyormusunuz? "image1"in kaynağını window.document.image1.src = 'whatever.gif' şeklinde göstermiştik. Dikkat ederseniz, document gerçekte bir property (özellik) olamaz, çünkü özellikler kendilerini tarif eden bir şey tarafından takip edilmelidir. Aynısı image1 içinde geçerlidir. Sanırım artık tahmin etmişsinizdir yukardaki örnekte src'un property (özellik) olduğunu. Gördüğünüz gibi document ve image1 her ikiside nesne içinde nesnedirler. Anladınız sanırım (kısa içeriğin uzun tarifi).
[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Umarım yukardaki resmin nedemek istediğini anladınız, yeterince İngilizce gördüğümüz için etiketleri Türkçeleştirmedim. Çok profesyonel bir reesim değil ama, resimde DOM'u bir ağaç şeklinde görüyorsunuz, window nesnesi ise ağacın kökünde oluyor.

- İyi ama sen bize window nesnesine gerek yok demiştin
- Evet ama bu window nesnesinin DOM'da olmadığı anlamına gelmez.
- Peki kullanmak zorunda değilsem neden DOM'un içerisinde?
- Çok basit, şöyle düşün: Aşağıdaki resim güzel durur mu? Onun için window'u keşfettiler.:-)
[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
"window nesnesi köktür". Oradan, ilk özellikler, metodlar ve nesneler grubuna tırmanırız. Daha yukarı tırmanmak bizi bir başka özellikler, metodlar ve nesneler grubuna götürür. Bunun hepsi önceden tasarlanmıştır. Aniden writeln() komutunu yazamazsınız, önceden nesnesini ve yerini belirtmelisiniz.

Pencere Açma: Prompts & Opening Windows (soru sorma ve pencere açma)

Ziyaretçilere soru sorma

Değişkenleri öğrendiğimiz zamanı hatırlıyormusunuz? Değişkenler bilgileri saklamada kullanılıyordu. Örnek ve alıştırmalarda değişkenlerin 'statik' tariflerini gördünüz, yani browser değişkenin değerini Javascripti çöalıştırmadan bildiği durumlar. Halbuki prompt() metodu ile browsere ziyaretçiye soru sormasını ve cevapları değişken olarak saklamasını söyleyebiliriz. Bunun hepsi karmaşık görünsede esasında tek satırda iş biter.

var durum = prompt("Kendinizi nasıl hissediyorsunuz?","iyi yada hasta");

Nasıl cevap verdiğiniz önemli değil, çünkü değişkenle ilgili bir şey yapmadım henüz. durum değişkeni şu anda Javascript tarafından ulaşılabilir durumda değil. Eğer sayfa yüklenmeden sizi cevaplamaya mecbur bıraksaydım ulaşılabilir olurdu. Şimdi sayfa yüklendi ve artık değişkenler yerleştiremezsiniz. Eğer değişkene şimdi ulaşmaya çalışsaydım "object undefined" hatası alırdık. (Evet, değişkenler de nesnedir.)

Şimdi kısaca parantezlerin içindekilerin ne yaptığını anlatacağım. Önceki dersten hatırlarsınız, parantez içinde metodların parametreleri vardır. Parametreler metodların ne yapmaları gerektiğini etraflıca anlatırlar. prompt() metodunun 2 tane parametreye ihtiyacı vardır. Birincisi soru, ikincisi varsayılan cevaptır. Her iki parametrede " " ile sınırlanıp virgülle ayrılır. Aman dikkat " ve , arasında boşluk olmamalıdır.

Şimdiye kadar çok iyi gidiyoruz,Soruların nasıl sorulacağını öğrendik. Şimdi ise, bir script ile ziyaretçiye soru sorup, ziyaretçinin cevabına göre Alert-box içinde selam verelim. Bu şekilde cevapları işleyip geçerli kılmasını öğreniriz.

Kolay değil mi? if-then-else sanırım tanıdık gelmiştir, değil mi? Böyle oynamak eğlenceli oluyor mu?

Şimdi bir sonraki bölüme geçelim:

Javascriptle pencere açma

HTML ile pencere açmak rutin bir iştir, ama bir takım sınırlamaları vardır. HTML ile pencerelerin neye benzediğini kontrol imkanınız yoktur. Hangi özellikler olmalı (scroll bar, status bar, üst menu v.s.) veya pencerenin ölçüleri gibi. Fakat Javascript ile open() metodunu kullanarak bunların hepsini uygulayabilirsiniz. Aynen şöyle:

window.open("URL","isim","özellikler");

Yukardaki kod ile yeni bir pencere açıp, ilk parametre olarak yer belirtirsiniz. Bu örnekte "URL", fakat gerçekte "http://www.testleronline.com" diye bir şey yazmanız lazım.

Metodun ikinci parametresi ise pencerenin adıdır. Bu sizin aynı pencereye değişik sayfalar yüklemenizi sağlar. Örneğin, Javascript kullanarak content.htm dosyasını yükleyen "content" adında yeni bir pencere açalım. Daha sonra ise content2.htm dosyasını aynı pencereye yüklemeye çalışalım. Böylece aynı ismi kullanarak yeni bir pencere açmadan, mevcut "content" adındaki pencerenin içeriğini değiştirmiş olursunuz. Bir örnek verelim:

"javascript" adında bir pencere açalım
"javascript"'in içine giren yeni bir HTML sayfası açalım

Anladınız mı? Her iki örneğin kodu aşağıdadır:

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

İlk linki tıklayınca javascript adındaki pencere açılır examples/page1.htm sayfası içine konulur.

İkinci link ise ilk linkin açtığı pencereye yeni bir HTML sayfası yerleştirir. Şimdiye kadar iyi gidiyor. Şimdi birazda features parametresini irdeleyelim!.

Features parametresi açılan pencerenin hangi özellikleri taşımasını istiyorsanız onları dahil eder. Eğer features (özellikler) parametresinde herhangi bir özellik dahil ederseniz, yazılı olmayanları uygulamaz, sadece belirttiğiniz parametreleri olan bir pencere açar. Örneğin:

window.open("URL","name","status,scrollbars,resizable")

böyle yazarsanız, status bar, scrollbar (kaydırma çubukları) ve ölçüleri ayarlanabilir bir pencere elde edersiniz. Dikkat ederseniz, stringde hiç boşluk bırakılmamıştır. Boşluk bırakırsanız, bir takım browserlarda hata mesajı alırsınız. Şimdi ise sadece yükseklik ve genişliği belirten tarif eden bir örnek göreceksiniz:

window.open("URL","name","height=250,width=640")

Unutmayın boşluk bırakmak yok! Ayrıca HTML'den alışkın olduğunuz " " işaretleri de yok!. Bu biraz karışık olabilir, ama bir kere anladınız mı tamamdır.

Aşağıda kullanabileceğiniz Feature (Özellik) listesi:

height

Pencerenin yüksekliği (pixel olarak)

width

Pencerenin genişliği (pixel olarak)

status

Sayfanın altındaki mesaj çubuğu

menubar

Sayfanın üstünde Dosya, Düzen Sık Kullanılanlar gibi şeylerin olduğu kısım

scrollbars

Eğer gerekiyorsa kaydırma çubukları görünsün

toolbar

Üstünde Geri, İleri, Anasayfa, gibi buttonların olduğu gezinme çubuğu

location

Şu anda bulunduğunuz sayfanın URLsini gösteren kutu

directories

Bu sadece Netscape için geçerli. "Yenilikler" butonu gibi butonlar...

resizable

Ziyaretçilerin pencere ölçülerini değiştirmesine izin veriyorsanız yazın

Bunlardan sadece birini yazarsanız, öbürlerini istemediğiniz anlamına gelir. Eğer hiç bir şey yazmazsanız standart bir pencere açılır. Hangi özellikleri istiyorsanız onları yazınca pencere istediğiniz özelliklerde (feature) açılır

Çerçeveler: Frames (Çerçeveler)

Javascriptte frameler pencerelerle eşit işlem görür. Sanırım bir pencerenin içeriğinin nasıl değiştiğini hatırlarsınız. Hepsi frameler içinde geçerlidir. Basit anlatımla, her frame ayrı bir pencere olmalıdır. Erişim şekli haricinde başka hiç bir fark yoktur.

Frameler arası komünikasyon

Buda aynı HTMLde olduğu gibi çalışır. Prensip aynıdır. HTML ile, başka bir frame'e bağlanmak için target="frameadı" kullanırsınız, javascript ile parent.framename.location.href = 'http://www.herhangibir.com'. Gördünüz mü? nekadar kolay. Eğer, benimsayfam adlı frame a link verecek bir javascript isterseniz, şöyle yazacaksınız:

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Anlaşıldı mı? Şimdi gerçekten frameler arası komünikasyona başlayalım. Bir frameden öbürüne bir kaç kelime yazalım. Tetikleyen de bir link olsun. Framesetin kodu şöyle:

Şimdi, target.htm yi yapınız fakat içi boş olsun, hatta etiketleri bile olmasın.

Gelelim top.htm ye. Herhangi bir linki tetikleyici olarak kullanıyorum. şöyle:

[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

Yukardaki satır uygulanmaya başladığı zaman, Javascript target adındaki frame'e ulaşır. Daha önceden dediğimiz gibi frame bir pencere gibi düşünüldüğü için, document özelliklerine sahiptir. Nerede document var ise orada writeln() metodu vardır ve oda frame'in içeriğinin üzerine yazar ve "Heeeeyyy!!!" çıkar.